Troska o nasze zasoby wodne to wspólne zadanie wszystkich użytkowników wód – nie tylko Wód Polskich, ale także samorządów, przedsiębiorców, rolników, leśników czy indywidualnych mieszkańców. Synergia działań i realizacja wielu zadań w skali mikro będzie miała przełożenie na skalę makro, przyczyniając się do zwiększenia krajowego wskaźnika retencji wód i lepszej adaptacji Polski do zmian klimatycznych. Zrównoważone gospodarowanie wodami, uwzględniające racjonalne korzystanie z zasobów wody i racjonalne zarządzanie nimi, pozwoli na zachowanie dla nas i przyszłych pokoleń bezcennego zasobu jakim jest woda.

Czy mamy suszę?

Według danych IMGW-PIB z 12 lipca na większości rzek w Polsce występują niskie i średnie stany wody. W strefie wody niskiej znajduje się 50% stacji hydrologicznych. Niska wilgotność gleby, wskazująca na możliwe deficyty wody w strefie korzeniowej roślin, występuje głównie na obszarze województwa łódzkiego i opolskiego oraz w zachodniej części województwa śląskiego i świętokrzyskiego oraz północnej części województwa lubelskiego i mazowieckiego. Ostrzeżenia dotyczące suszy hydrologicznej zostały wydane dla 24 zlewni zlokalizowanych głównie w województwie warmińsko-mazurskim, podlaskim, mazowieckim i łódzkim oraz miejscowo w województwie dolnośląskim, śląskim, małopolskim, lubelskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim.

Zgodnie z danymi IUNG-PIB w okresie od maja do czerwca największe niedobory wody od -160 do -229 mm notowano na obszarze: Pojezierza Mazurskiego, Polesia, Wyżyny Lubelskiej, Niziny Mazowieckiej oraz Podlaskiej. Naukowcy IUNG stwierdzili wystąpienie suszy rolniczej na terytorium Polski. Zgodnie z prognozą PIG-PIB, w lipcu nie wystąpi niżówka hydrogeologiczna o zasięgu regionalnym. W sytuacji rozwoju niekorzystnych warunków meteorologicznych lokalnie mogą pojawić się utrudnienia w zaopatrzeniu w wodę z płytkich ujęć wód podziemnych oraz z ujęć komunalnych eksploatujących pierwszy poziom wodonośny.

Według GUS wody podziemne stanowią ponad 70% wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi i dystrybuowanej siecią wodociągową. W związku z suszą, już 125 gmin w Polsce wprowadziło ograniczenia dotyczące poboru wody wodociągowej. Główną przyczyną niedoboru wody wodociągowej jest spadek ciśnienia w wodociągach spowodowany podlewaniem przydomowych trawników i ogródków. Zaopatrzenie ludności w wodę pitną jest priorytetem, dlatego szczególnie w okresie suszy korzystanie z wody powinno być odpowiedzialne i racjonalne, z uwzględnieniem potrzeb innych użytkowników.

Skąd susza?

Dlaczego w ostatnich latach zmagamy się z suszą? Przede wszystkim jest to efekt zmian klimatu, które skutkują wyższymi temperaturami i wpływają na zmianę struktury opadów. Mamy coraz cieplejsze zimy, więcej opadów deszczu kosztem śniegu, a pokrywa śnieżna utrzymuje się przez krótszy czas. W wyniku tego odbudowa zasobów wodnych wód płynących oraz podziemnych jest ograniczona. Z kolei wysokie temperatury latem powodują zwiększone parowanie, co ma wpływ na powstawanie niżówki hydrologicznej na rzekach i zbiornikach wodnych. Problem suszy potęguje tez zmiana struktury opadów. Mimo że roczna średnia opadów pozostaje na podobnym poziomie, ich rozkład jest nierównomierny – długie okresy bezopadowe przecinane są punktowymi opadami nawalnymi. Tym sposobem kolejnym problemem są błyskawiczne powodzie i podtopienia, zwłaszcza w zlewniach górskich i zurbanizowanych.

Drugim ważnym powodem suszy jest działalność człowieka. Intensywny rozwój przemysłu, rolnictwa i miast, który trwa od ponad 200 lat, doprowadził do stopniowej utraty wody z krajobrazu. By pozyskać miejsce pod rozbudowę osuszano obszary podmokłe, podobnie na wsi meliorację wykorzystywano głównie do odprowadzania wody. Doszedł do tego negatywny wpływ kopalni odkrywkowych na lokalne zasoby wody. Dawne mokradła zastąpiły nowe osiedla i fabryki oraz pola uprawne i pastwiska. Dziś, w wyniku dziesięcioleci działań odwadniających z przeszłości, mamy problem niedoborów wody w miastach i na wsi.

Kluczowym zadaniem dla przeciwdziałania suszy jest zwiększanie retencji wód – przez zachowanie i odtwarzanie mokradeł, renaturyzację rzek, przywrócenie funkcji nawadniającej systemom melioracyjnym, budowę zbiorników retencyjnych czy tworzenie błękitno-zielonej infrastruktury. Istotne jest również racjonalne korzystanie z dostępnych zasobów wody, do którego kluczem jest odpowiedzialność wszystkich podmiotów korzystających z wód oraz edukacja wodna w społeczeństwie.

Wdrażamy dobre praktyki dla retencji na terenach wiejskich

Głównym celem zadań Wód Polskich na terenach rolnych jest przywracanie dwufunkcyjnej roli urządzeń melioracyjnych. Prawidłowo funkcjonująca melioracja zapewnia zarówno odprowadzanie wód z pól i użytków rolnych, jak i zatrzymywanie wody (spowalnianie odpływu), co przyczynia się do zwiększenia retencji wód. Do realizacji celu wykorzystywane są urządzenia piętrzące na rzekach i kanałach oraz systemach melioracyjnych. Działania mają na celu przywrócenie pierwotnej funkcji w zakresie retencji i regulacji przepływu wód z uwzględnieniem wymogów zachowania ciągłości biologicznej. Ich realizacja pozwala na efektywne wykorzystanie wody w rolnictwie i zmniejszenie nacisku na wykorzystywanie wód podziemnych do celów nawodnień. W latach 2020-2023 zakończono 338 działań obejmujących remonty 1030 urządzeń wodnych, dzięki czemu nastąpiło zwiększenie retencji o dodatkowe 9 mln m3 wody na obszarze oddziaływania ok. 45 tys. ha gruntów użytkowanych rolniczo.

Ważnym elementem działań na rzecz retencji wód jest też współpraca na miejscu. Wody Polskie organizują spotkania w sprawie kształtowania zasobów wodnych z udziałem przedstawicieli samorządu, spółek wodnych, urzędów marszałkowskich, urzędów wojewódzkich, regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, parków narodowych, Lasów Państwowych, Krajowego Ośrodka Wspierania Rolnictwa, Izby Rolniczej, Ośrodków Doradztwa Rolniczego oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Tylko do końca 2023 roku zorganizowano ok. 1900 spotkań, zawarto 92 porozumienia finansowe na kwotę 10,3 mln zł oraz 70 porozumień rzeczowych. Przedstawiciele Wód Polskich uczestniczą też w spotkaniach Lokalnych Partnerstw ds. Wody, w celu wymiany doświadczeń z jednostkami samorządu terytorialnego, zmierzających do współpracy w zakresie racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi w rolnictwie i na obszarach wiejskich.

Przykładem dobrej współpracy Wód Polskich, samorządu i rolników dla rozwoju retencji jest zlewnia rzeki Stobrawy w powiecie kluczborskim. Dzięki wspólnym działaniom wyremontowano urządzenia piętrzące i przywrócono zdolność prowadzenia nawodnień na gruntach rolnych o powierzchni ok. 160 ha. Kontynuacja współpracy pozwoli na podwojenie efektu i poprawę bilansu wodnego na łącznym obszarze 330 ha w tym roku.

Warto zaznaczyć, że Wody Polskie planują i realizują zadania związane z utrzymaniem wód z uwzględnieniem dobrych praktyk. Zrównoważone podejście do gospodarki wodnej pozwala na poprawę stanu wód, przy jednoczesnym zwiększaniu ochrony przed powodzią i suszą.

Stosujemy rozwiązania oparte o naturę

Ważnym elementem działań Wód Polskich jest także zwiększanie naturalnej retencji. To zadania związane z odtwarzaniem mokradeł i renaturyzacją wód, w tym odtwarzaniem naturalnych terenów zalewowych.

Przykładem są działania renaturyzacyjne w dolinie Łupawy. Wody Polskie zrealizowały je wspólnie ze Słowińskim Parkiem Narodowym, przy udziale środków europejskich. W ramach projektu odsunięto stare wały przeciwpowodziowe od koryta rzeki. Dzięki temu nastąpiło przywrócenie naturalnych procesów rzeźbotwórczych w dolinie rzeki, odtworzenie starorzeczy oraz odzyskanie naturalnego zasilania wodami zalewowymi przez lasy łęgowe.  Efekty inwestycji były widoczne już podczas tegorocznych roztopów, gdy wróciły rozlewiska na obszarze łęgu. Zwiększenie naturalnej retencji poprawiło też poziom ochrony przeciwpowodziowej mieszkańców.

Kolejnym przykładem jest realizowany aktualnie, m.in. wspólnie z naukowcami, projekt LIFE Pilica. Wyróżnia go ekohydrologiczne podejście do zarządzania wodami, które zakłada że świadoma regulacja procesów biologicznych pozwala na wykorzystania ekosystemów jako narzędzi do poprawy ilości i jakości wód. Jednym z jego założeń jest postawienie na rozwiązania oparte na przyrodzie dla aktywnej ochrony lub odtwarzania ekosystemów, takich jak starorzecza i mokradła. Występują one w dolinie Pilicy i posiadają ogromny potencjał do gromadzenia wody oraz do jej oczyszczania. To także działania w celu przywracania w rzekach procesów ekologicznych i hydrologicznych przez odtwarzanie ich ciągłości, jak również właściwe prowadzenie prac utrzymaniowych. Projekt wpisuje się w aktualny światowy nurt polityki Komisji Europejskiej promującej rozwiązania oparte na przyrodzie, zwane NBS (ang. nature-based solutions).

Odtwarzamy potencjał retencyjny

Wody Polskie prowadzą piętrzenia za pomocą ok. 4000 urządzeń hydrotechnicznych, a także zarządzają niemal 100 wielofunkcyjnymi zbiornikami retencyjnymi, które są strategicznym rezerwuarem wody. To duży potencjał retencyjny, który można efektywnie wykorzystać dzięki odpowiedniemu utrzymaniu tych obiektów. W tym celu Wody Polskie prowadzą niezbędne prace modernizacyjne, również z wykorzystaniem środków europejskich.

Przykładem jest rewitalizacja Zalewu Rzeszowskiego, który jest źródłem wody pitnej dla miasta i popularnym miejscem rekreacji. Dzięki pracy specjalistycznych maszyn jak refuler czy watermaster,  poprawiła się jakość wody, a potencjał retencyjny podwoił się do 1,2 mln m3, co przekłada się na skuteczniejsze przeciwdziałanie skutkom suszy i powodzi. Kolejnym zrewitalizowanym przez Wody Polskie zbiornikiem jest Zalew Ruda koło Mławy. W ramach prac odtworzono pierwotną pojemność zbiornika i jednocześnie jego zdolność retencyjną. Ważnym elementem zadania była poprawa stanu wody i zwiększenie bioróżnorodności zalewu, który zyskał nowoczesną przepławkę.

Hydrotechnika w służbie retencji wód to także mniejsze urządzenia jak jazy. Niezbędna modernizacja i odpowiednie użytkowanie pozwalają na poprawę bilansu wodnego w zasięgu oddziaływania urządzenia. Ciekawym takich działań przykładem jest współpraca Wód Polskich, Lasów Państwowych i Polskich Linii Lotniczych LOT w zlewni Szpręgawy. W ramach projektu, którego elementem była odbudowa budowli piętrzących, poprawiono zdolności retencyjne w całej zlewni. Odtworzono również podmokłe obszary jeziora Wegornia dla poprawy warunków siedliskowych dla żurawi.

Pozyskujemy środki finansowe na działania pro-retencyjne

Zwiększanie retencji wód i przeciwdziałanie skutkom suszy to priorytetowe działanie, zwłaszcza w dobie zmian klimatu, dlatego Wody Polskie aktywnie ubiegają się o środki finansowe na realizację proretencyjnych zadań. Ważną rolę pełnią tu Fundusze Europejskie. Aplikowanie o środki dotyczy mniejszych zadań – jak odbudowa urządzeń piętrzących w zlewniach rolniczych – jak i większych, jak duże projekty renaturyzacyjne czy remonty zbiorników wodnych.

Dobrym przykładem jest projekt odbudowy różnorodności biologicznej rzeki Nidy, Mierzawy i Brzeźnicy. Wody Polskie mają szansę otrzymać 76,5 mln zł dofinansowania na działania renaturyzacyjne, w tym związane z odtworzeniem i zwiększeniem retencji dolinowej w zlewni. Zakładają one m.in. przez likwidację istniejących obwałowań, aktywację starorzeczy i wykorzystanie naturalnych obszarów zalewowych. Realizacja projektu nie tylko poprawi stanu wód i ekosystemów wodnych, ale również wpłynie na zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej i przeciwsuszowej mieszkańców województwa świętokrzyskiego.

Wody Polskie ubiegają się również o dofinansowanie remontu zbiornika Wisła-Czarne w województwie śląskim. Modernizacja obiektu, który jest ważnym rezerwuarem wody pitnej dla mieszkańców, pozwoliłaby na pełne wykorzystanie możliwości retencyjnych i alimentacyjnych zbiornika, a w okresie niżówek zabezpieczyłaby przed nadmiernym przesychaniem gleby.

Środki europejskie trafiają też do zlewni rolniczych w naszym kraju. W tym roku Wody Polskie pozyskały fundusze w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich m.in. na realizację projektu Szaniawy na Lubelszczyźnie. Dzięki przebudowie urządzeń melioracji wodnej możliwa będzie poprawa bilansu wodnego na obszarze ponad 3000 ha użytków rolnych.  

Przykładem proretencyjnej inwestycji zrealizowanej ze środków unijnych jest zbiornik Tulce w województwie wielkopolskim. Zbiornik może przechwycić prawie 250 tys. m3 wody i wykorzystywać ją dla nawodnień rolniczych, w tym do nawodnień użytków zielonych. Zbiornik wpływa korzystnie na bilans wodny i zdolności retencyjne w zlewni oraz zabezpiecza mieszkańców regionu przed okresami intensywnych opadów przeplatanymi z występowaniem długotrwałej suszy.

Edukujemy i uczestniczymy w proretenyjnych inicjatywach

Wody Polskie chętnie angażują się w prośrodowiskowe projekty prowadzone przez inne podmioty, a także aktywnie edukują w zakresie racjonalnego korzystania z wody.

Wody Polskie włączyły się do współpracy przy realizacji projektów ochrony ekosystemu Międzyodrza oraz zlewni rzeki Drawy. W obydwa zaangażowani są naukowcy z Uniwersytetu Szczecińskiego. Ich ważnym elementem, oprócz poprawy stanu wód i rozwoju bioróżnorodności, jest zwiększenie retencji wód i poprawa bilansu wodnego. Wody Polskie we współpracy z mazowieckim samorządem analizują możliwość rewitalizacji przyrodniczej doliny Bugu i pozyskania środków finansowych na realizację tego celu. Projekt dotyczy budowy i odbudowy kompleksowego systemu małej retencji dla zwiększenia poziomu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego. Ważnym aspektem jest również ochrona i przywracanie równowagi w lokalnych ekosystemach.

By skutecznie walczyć z suszą niezbędna jest także edukacja społeczna. Pracownicy Wód Polskich chętnie dzielą się swoją wiedzą podczas różnych wydarzeń plenerowych w całej Polsce. Dobrym przykładem są targi rolnicze na Lubelszczyźnie, podczas których rolnicy chętnie odwiedzali stoisko Wód Polskich i byli zainteresowani zagadnieniami dotyczącymi retencjonowania i poboru wód na potrzeby prowadzenia działalności rolniczej.

Ważna jest też edukacja najmłodszych. Wody Polskie realizują program edukacyjny „Aktywni Błękitni – szkoła przyjazna wodzie”, którego celem jest nauka pozytywnych nawyków w zakresie bezpiecznego wypoczynku nad wodą oraz korzystania z wody. Uczniowie mają okazję dowiedzieć się czym jest susza i jak jej przeciwdziałać, biorą też udział w angażujących aktywnościach takich jak zbieranie deszczówki czy wysiew kwietnych łąk. Zajęcia są realizowane we współpracy z partnerami, w tym z policją, strażą pożarną czy służbami ratunkowymi. W piątej edycji programu w roku szkolnym 2023/2024 wzięło udział ponad 400 szkół podstawowych w całej Polsce.

Edukacja to też duże kampanie społeczne. Wody Polskie zostały partnerem europejskiej kampanii #WaterWiseEU, której celem jest podniesienie świadomości mieszkańców Unii Europejskiej na temat kluczowych problemów związanych z wodą, zachęcenie ludzi do zapoznania się z rozwiązaniami i pokazanie, w jaki sposób wszyscy możemy podjąć działania.