Metodyka wdrażania systemu EMAS
     EMAS jest usankcjonowanym prawnie Programem Wspólnot Europejskich, propagującym ideę dobrowolnego podejmowania zobowiązań w dziedzinie ochrony środowiska przez organizacje (lub jej obiekty), które wdrożyły i utrzymują systemy zarządzania środowiskowego zgodne z wymaganiami Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Europy nr 1221/2009 z 22 grudnia 2009 roku w sprawie dobrowolnego udziału organizacji (lub jej obiektów) w systemie ekozarządzania i audytu w Wspólnocie (EMAS). Strukturę systemu EMAS w kontekście wdrażania tego systemu przedstawiono na rys. 1.

Rys. 1. Struktura EMAS. Opracowanie własne.

Aby czerpać korzyści z wdrożenia systemu EMAS, należy system ten umiejętnie wprowadzić do organizacji, a nie jest to zadanie łatwe. Proces wdrażania systemu EMAS zależy bowiem od wielkości organizacji/obiektu, jej produktów i usług, lokalizacji, a także od poziomu kultury zarządzania. W literaturze przedmiotu [np. 6, 5] najczęściej przytacza się 19 kroków procesu wdrażania i rejestrowania organizacji w systemie EMAS:
• Krok 1 – opracowanie polityki środowiskowej.
• Krok 2 – wyznaczenie aspektów środowiskowych (Przegląd środowiskowy).
• Krok 3 – zidentyfikowanie wymagań prawnych (Przegląd środowiskowy).
• Krok 4 – wyznaczenie znaczących aspektów środowiskowych (Przegląd środowiskowy).
• Krok 5 – ustanowienie celów i zadań, i programu zarządzania środowiskowego.
• Krok 6 – opracowanie lub dopracowanie struktury i odpowiedzialności.
• Krok 7 – szkolenia, świadomość i umiejętności.
• Krok 8 – ustanowienie reguł komunikacji.
• Krok 9 – opracowanie dokumentacji systemowej systemu zarządzania środowiskowego.
• Krok 10 – ustanowienie reguł zarządzania dokumentacją.
• Krok 11 – opracowanie procedur/instrukcji sterowania operacyjnego i ich wdrożenie.
• Krok 12 – przygotowanie na wypadki i planowanie przeciwawaryjne.
• Krok 13 – prowadzenie stałego monitorowania i pomiarów.
• Krok 14 – prowadzenie działań w zakresie niezgodności, działań korygujących i zapobiegawczych.
• Krok 15 – ustanowienie nadzoru nad zapisami.
• Krok 16 – ustanowienie zasad wewnętrznego auditu SZŚ przeprowadzenie auditów.
• Krok 17 – przeprowadzanie przeglądu zarządzania.
• Krok 18 – opracowanie deklaracji środowiskowej.
• Krok 19 – weryfikacja i rejestracja systemu.

    Wymienione kroki oraz ich miejsce na drodze prowadzącej do rejestracji w EMAS przedstawiono graficznie na rys. 2. Na rys. tym wyróżniono ścieżkę krytyczną. Niemniej jednak należy pamiętać, że układ czynności przy wdrażaniu systemu może różnić się od podanego na rys. 2 na przykład ze względu na wielkość czy specyfi kę działalności organizacji. W dalszej części podana zostanie krótka charakterystyka zaprezentowanych 19 kroków.

Rys. 2. Kroki prowadzące do rejestracji EMAS. Opracowanie własne.

Krok 1. Opracowanie polityki środowiskowej
    Polityka powinna zostać ustalona pisemnie i być potwierdzona na najwyższym szczeblu zarządzania oraz być regularnie poddawana ocenie i modyfikowana zgodnie ze zmieniającymi się warunkami działalności. Pozwoli to na dokonanie właściwego spojrzenia na działalność środowiskową przedsiębiorstwa oraz przyczyni się do osiągnięcia perfekcji.

Krok 2÷4. Przeprowadzenie przeglądu środowiskowego
    Decydującym czynnikiem determinującym wdrożenie SZŚ jest przegląd środowiskowy. Przegląd środowiskowy jest przeprowadzany w celu dokonania:
• identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych,
• identyfikacja wymagań prawnych i innych obowiązujących w organizacji,
• ocena aspektów środowiskowych i wybór aspektów znaczących.

Krok 5. Ustanowienie celów i zadań, i programu zarządzania środowiskowego
    Cele i zadania niejako uaktywniają procedurę wdrożeniową EMAS i muszą być zgodne z polityką środowiskową organizacji i stosowanymi przez nią programami zarządzania środowiskowego. Program środowiskowy ma za zadanie zapewnić realizację celów i zadań (ujętych najczęściej w harmonogramach), związanych z polityką środowiskową (ukazującą priorytetowe działania środowiskowe) i zidentyfikowanych podczas wstępnego przeglądu. Przekształcając politykę środowiskową w praktyczne działania, należy się liczyć z wprowadzeniem zmian zarówno w strukturze organizacyjnej, jak i w procesie produkcyjnym [1, 4].

Krok 6. Opracowanie lub dopracowanie struktury i odpowiedzialności
    Krok ten związany jest z przydzieleniem (o ile nie uczyniono tego wcześniej) zadań i odpowiedzialności na poszczególnych stanowiskach pracy i systemu zarządzania. Role, zadania i uprawnienia muszą być ustalone pisemnie.

Krok 7. Szkolenia, świadomość i umiejętności oraz zaangażowanie pracowników
    Podstawowym wymaganiem EMAS jest zaangażowanie pracowników. Powinni oni uczestniczyć w formułowaniu i wdrażaniu polityki, celów, programów, a także we wstępnym przeglądzie środowiskowym. Formy takiego zaangażowania mogą być takie, jak: systemy książki propozycji, konkursy, kółka środowiskowe, nagrody, szkolenia i praca zespołowa.

Krok 8. Ustanowienie reguł komunikacji
    Krok ten wymaga określenia komunikacji wewnętrznej oraz komunikacji zewnętrznej.

Krok 9. Opracowanie dokumentacji systemu zarządzania środowiskowego
    Dokumentacja systemu zarządzania środowiskowego jest dowodem działania systemu zarządzania w przedsiębiorstwie.
Powinna zawierać:
• politykę, cele i zadania środowiskowe,
• opis zakresu SZŚ,
• dokumenty, w tym zapisy wymagane przez normę ISO 14001 oraz zapisy określone przez organizację,
• opis głównych elementów SZŚ i ich wzajemnego oddziaływania.

Krok 10. Ustanowienie reguł zarządzania dokumentacją
    Dla zapewnienia spełnienia wymagań dotyczących prawidłowego nadzoru nad dokumentacją SZŚ zaleca się opracować i wdrożyć udokumentowaną procedurę systemową - nadzoru nad dokumentacją i zapisami, która określa rodzaje funkcjonujących dokumentów oraz reguluje zasady ich tworzenia i nadzorowania.

Krok 11. Opracowanie procedur/instrukcji sterowania operacyjnego i ich wdrożenie
    Sterowanie operacyjne rozumie się jako zestaw wyraźnych instrukcji, jakimi posługuje się organizacja, aby minimalizować swoje negatywne oddziaływanie na środowisko.

Krok 12. Przygotowanie na wypadki i planowanie przeciwawaryjne
    Krok ten wymaga opracowania programu zapobiegania sytuacjom awaryjnym.

Krok 13. Prowadzenie stałego monitorowania i pomiarów
    Stałe monitorowanie i pomiary SZŚ są potrzebne do zdobycia wyników spełnienia celów i zadań środowiskowych oraz do zapewnienia zgodności z wymaganiami prawnymi.

Krok 14. Prowadzenie działań w zakresie niezgodności, działań korygujących i zapobiegawczych
    Działania korygujące są ukierunkowane na analizę przyczyn niezgodności i zapobieganiu ich ponownemu wystąpieniu. W celu eliminacji potencjalnych niezgodności, które mogłyby wystąpić i spowodować nieprawidłowe funkcjonowanie SZŚ, zaleca się podejmowanie odpowiednich działań zapobiegawczych, ukierunkowanych na analizę przyczyn potencjalnych niezgodności i zapobiegające ich wystąpieniu.

Krok 15. Ustanowienie nadzoru nad zapisami
    Chcąc dostarczyć dowodów zgodności funkcjonowania SZŚ, zaleca się ustanowić i utrzymać odpowiednie zapisy, które stanowią pamięć zarządzania środowiskowego, a także dowód na istnienie SZŚ.

Krok 16. Ustanowienie zasad wewnętrznego auditu SZŚ
    Audity wewnętrzne mają na celu sprawdzenie, czy SZŚ działa zgodnie z założeniami określonymi m.in. w procedurach.

Krok 17. Przeprowadzanie przeglądu zarządzania
    Przegląd zarządzania ma na celu dokonanie analizy skuteczności SZŚ w osiąganiu założonych celów, w tym zgodności z prawem oraz ograniczania wpływów na środowisko.

Krok 18. Opracowanie deklaracji środowiskowej
    Fragmentem komunikacji zewnętrznej wymaganym przez Rozporządzenie EMAS jest deklaracja środowiskowa. Deklaracja środowiskowa jest systematyczną, udokumentowaną i wszechstronną analizą prezentującą funkcjonowanie zakładu pod względem środowiskowym.

Krok 19. Weryfikacja systemu i rejestracja organizacji
    Weryfikacje systemu przeprowadza akredytowany weryfikator środowiskowy. Dokonuje on oceny dokładności dostarczonych danych, wydajności funkcjonowania SZŚ oraz czy zostały wdrożone podstawowe elementy wymagane Rozporządzeniem EMAS. Sprawdzi również, czy dane zawarte w deklaracji środowiskowej są wiarygodne i przedstawione w prawidłowy sposób.

    Mimo że jest tych kroków tak dużo, to wyraźnie widać, że opierają się one na kolejnych wymaganiach EMAS. Literatura przedmiotu podaje również inne metodyki wdrażania tego systemu. Ze względu na fakt, że nie są one tak dokładne, jak przytoczona wcześniej metodyka, zaprezentowane zostaną tylko w formie wyliczenia. Siedem etapów wdrażania systemu EMAS:
1. Opracowanie polityki ekologicznej.
2. Przeprowadzenie wstępnego przeglądu.
3. Opracowanie programu środowiskowego.
4. Wdrożenie systemu ekologicznego zarządzania.
5. Przeprowadzenie przeglądu ekologicznego.
6. Opracowanie deklaracji środowiskowej.
7. Zatwierdzenie i uprawomocnienia. [2, 4].

    Inne podejście do wdrażania systemu EMAS ogranicza się do wymienienia działań, jakie należy poczynić na drodze do zarejestrowania systemu. Wtedy, aby organizacja mogła się zarejestrować w systemie EMAS, powinna [3, 5]:
1) przeprowadzić przegląd środowiskowy swoich produktów i działań celem określenia oddziaływań na środowisko, stopnia spełnienia wymogów prawa dotyczącego środowiska oraz opracować program środowiskowy, który zapewni realizację celów i zadań środowiskowych zdefiniowanych podczas przeglądu,
2) ustanowić system zarządzania środowiskowego, który będzie mógł realizować przyjęte cele i zadania,
3) przeprowadzić audit środowiskowy, którego zadaniem jest ocena efektów działalności środowiskowej,
4) przygotować deklarację środowiskową,
5) uzyskać zatwierdzenie deklaracji środowiskowej przez weryfikatora środowiskowego,
6) przesłać zatwierdzoną deklarację środowiskową właściwemu organowi państwa, a po dokonaniu rejestracji,
7) udostępnić deklarację opinii publicznej.

    Decyzje o wybranej metodyce wdrażania systemu EMAS należy podjąć, uwzględniając specyfikę organizacji i jej dotychczasowe doświadczenia w zakresie wdrażania systemów zarządzania środowiskowego.

Rejestracja systemu EMAS
    Jeśli cały opisany proces wdrażania został przeprowadzony i weryfikatorzy podpisali się pod oświadczeniem środowiskowym, organizacja (lub obiekt organizacji) jest gotowa do zgłoszenia swojej rejestracji w EMAS. W związku z tym faktem organizacja powinna przygotować odpowiedni wniosek o rejestrację i złożyć go do Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska wraz z zatwierdzoną deklaracją środowiskową i potwierdzeniem wniesienia opłaty. Warto w tym celu zapoznać się z ustawą z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) nowelizującą w Polsce warunki rejestracji w systemie EMAS (Dz.U. 2011 Nr 178 poz. 1060).
    Podstawowa opłata rejestracyjna wynosi 1000 zł, jednak minister środowiska przedstawił współczynniki różnicujące wysokość tej opłaty, uwzględniając formę prawną i/lub liczbę pracowników oraz biorąc pod uwagę fakt, że opłata nie powinna stanowić bariery dla małych i średnich przedsiębiorstw w procesie ubiegania się o rejestrację w systemie EMAS. Stawka opłaty rejestracyjnej podlega z dniem 1 stycznia każdego roku zmianie w stopniu odpowiadającym średniorocznemu wskaźnikowi cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni [3].
    Dla organizacji pożytku publicznego, placówek oświatowo-wychowawczych, jednostek sektora finansów publicznych współczynnik wynosi 0, 005, w związku z czym wysokość opłaty rejestracyjnej wynosi 5 zł. W przypadku podmiotów gospodarczych współczynnik zależy od ilości pracowników i wynosi odpowiednio:
a) 0,10 stawki opłaty rejestracyjnej (100 zł) dla podmiotów gospodarczych zatrudniających stale do 5 osób,
b) 0,15 stawki opłaty rejestracyjnej (150 zł) dla podmiotów gospodarczych zatrudniających stale od 6 do 20 osób,
c) 0,25 stawki opłaty rejestracyjnej (250 zł) dla podmiotów gospodarczych zatrudniających stale od 21 do 50 osób,
d) 0,35 stawki opłaty rejestracyjnej (350 zł) dla podmiotów gospodarczych zatrudniających stale od 51 do 250 osób,
e) 0,50 stawki opłaty rejestracyjnej (500 zł) dla podmiotów gospodarczych zatrudniających stale od 251 do 500 osób [3].

    Liczba zarejestrowanych organizacji w systemie EMAS w porównaniu z liczbą organizacji, które posiadają certyfikat ISO 14001 jest znacznie mniejsza. W europejskim rejestrze EMAS jest 4 658 organizacji, 80% należy do sektora MŚP (małe i średnie przedsiębiorstwa). W Polsce rejestracją w EMAS może się pochwalić 30 organizacji.
    Informacje wymagane do zarejestrowania organizacji opisane są w załączniku VI do Rozporządzenia EMAS i obejmują następujące dane.

ORGANIZACJA: nazwa, adres, miasto, kod pocztowy, kraj/kraj związkowy/region/wspólnota autonomiczna, osoba wyznaczona do kontaktów, telefon, faks, e-mail, strona internetowa, publiczny dostęp do deklaracji środowiskowej lub zaktualizowanej deklaracji środowiskowej: w formie wydrukowanego dokumentu, w formie elektronicznej, numer rejestracji, data rejestracji, data zawieszenia rejestracji, data usunięcia rejestracji, termin następnej deklaracji środowiskowej, termin następnej zaktualizowanej deklaracji środowiskowej, wniosek o odstępstwo zgodnie z art. 7 TAK – NIE, kod rodzaju działalności według NACE, liczba zatrudnionych, obrót lub roczny bilans.

Rys. 3. Logo EMAS. [3].

OBIEKT: nazwa, adres, kod pocztowy, miasto, kraj/ kraj związkowy/region/wspólnota autonomiczna, osoba wyznaczona do kontaktów, telefon, faks, e-mail, strona internetowa, publiczny dostęp do deklaracji środowiskowej lub zaktualizowanej deklaracji środowiskowej: w formie wydrukowanego dokumentu, w formie elektronicznej numer rejestracji, data rejestracji, data zawieszenia rejestracji, data usunięcia rejestracji, termin następnej deklaracji środowiskowej, termin następnej zaktualizowanej deklaracji środowiskowej, wniosek o odstępstwo zgodnie z art. 7 TAK – NIE, kod rodzaju działalności według NACE, liczba zatrudnionych, obrót lub roczny bilans.

WERYFIKATOR ŚRODOWISKOWY: nazwisko weryfikatora środowiskowego, adres, kod pocztowy, miasto, kraj/kraj związkowy/region/wspólnota autonomiczna, telefon, faks, e-mail, numer akredytacji lub licencji, zakres akredytacji lub licencji (kody NACE), jednostka akredytująca lub licencjonująca, sporządzono w … dnia …/…/20.. r., podpis przedstawiciela organizacji. Każda organizacja, która została zarejestrowana w systemie EMAS, może posługiwać się logo systemu – rys. 3 – zgodnie z załącznikiem V Rozporządzenia. Ponadto, w wyniku rejestracji organizacja otrzymuje numer w rejestrze krajowym, składający się z oznaczenia „PL”, oznaczenia województwa zgodnego z nomenklaturą trzycyfrowego numeru organizacji oraz liczby porządkowej rejestru krajowego i może stosować logo EMAS zgodnie z wytycznymi zawartymi w załączniku V Rozporządzenia EMAS.

* * *

Zarządzanie środowiskiem jest aktualnie bardzo istotnym elementem działalności każdej organizacji. Powodem tego są nowe, bardziej surowe i efektywniej egzekwowane przepisy ochrony środowiska, jak również rosnące wymagania „świadomych ekologicznie” klientów. Dlatego coraz częściej przedsiębiorstwa w Polsce i za granicą podejmują kroki mające na celu zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko. Narzędziami, które pomagają organizacjom w przestrzeganiu przepisów ochrony środowiska, a także we wprowadzaniu niezbędnych zmian wzorców produkcji i konsumpcji na bardziej zrównoważone, są systemy ISO 14000 i EMAS. Udział podmiotów gospodarczych w systemie EMAS jest dobrowolny, jednak przedsiębiorstwa, które zdecydują się na rejestrację w tym systemie, zobowiązane są do wdrożenia skutecznego systemu zarządzania środowiskowego i wypełniania wszystkich wymogów określonych w rozporządzeniu. Zadanie to nie należy zazwyczaj do zbyt trudnych, gdy organizacja umiejętnie wdroży system EMAS, a pomocnymi w tym mogą być zaprezentowane w opracowaniu metodyki.

Literatura
1. Bednárová, L. - Liberko, I., Monitoring account system for environmental costs by ekological tools, In: 10. medzinárodná vedecká konferencia Trendy v systémoch riadenia podnikov, ISBN 978-80-8073-885-3, Vysoké tatry – Štrbské pleso 2007.
2. http://www.eko-net.pl
3. http://www.emas.mos.gov.pl/
4. Pacana A. - EMAS europejski system ekozarządzania i ekoauditów. W pracy zbiorowej pod red. J. Łunarskiego pod tytułem Systemy Zarządzania Środowiskowego. OWPRz, Rzeszów 2006.
5. Paśko M. – Analiza i wstępny projekt systemu zarządzania środowiskowego w oparciu o normę ISO 14001 dla Odlewni Ciśnieniowej META – ZEL Sp. z. o.o., Materiały niepublikowane, Rzeszów 2010.
6. Wąsikiewicz - Rusnak U.,Wdrażanie i stosowanie systemu ekozarządzania i audytu EMAS. Zeszyty Naukowe nr 732 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 2007.

Autor: Andrzej Pacana, Politechnika Rzeszowska

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 5/2011