W myśl przepisów przydomowa oczyszczalnia ścieków (oczyszczalnia do 5 m3/dobę) wymaga zgłoszenia budowy oraz zgłoszenia eksploatacji. Wymagania takie wynikają z dwóch odrębnych przepisów: Prawa budowlanego¹ (art. 29, ust. 1, pkt 3 w kwestii zgłoszenia budowy) do Starosty oraz Prawa ochrony środowiska (w kwestii eksploatacji). Na podstawie art. 153 ust.1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska² powstało rozporządzenie w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia³. Zgodnie z załącznikiem do tego rozporządzenia instalacje niewymagające pozwolenia wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, których eksploatacja wymaga zgłoszenia z uwagi na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi są to oczyszczalnie ścieków o przepustowości do 5 m3 na dobę, wykorzystywane na potrzeby gospodarstw domowych lub rolnych w ramach zwykłego korzystania z wód. Na podstawie tego zapisu należy rozpatrywać postępowanie w sprawie zgłoszenia organowi ochrony środowiska oczyszczalni ścieków jako instalacji mogącej negatywnie oddziaływać na środowisko poprzez wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi.
    Instalacja, z której emisja nie wymaga pozwolenia, mogąca negatywnie oddziaływać na środowisko, podlega w myśl art. 152. ust. 1 Prawa ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku zgłoszeniu organowi ochrony środowiska.
    Wprawdzie zasady te są określone w prawie od wielu lat, lecz od chwili ogłoszenia programu NFOŚiGW dot. dofinansowania w 90% budowy oczyszczalni⁴, obwarowanego normalnymi europejskimi zasadami, ma to olbrzymie znaczenie. Urzędy gmin w tempie przyspieszonym będą musiały przestać udawać, że osadnik gnilny z rozsączaniem są oczyszczalnią i nie trzeba wymagać certyfikatu europejskiego na te urządzenia.

Istotne uwagi
    Zapis artykułu 3 dyrektywy „ściekowej” Unii Europejskiej⁵ brzmi: „W przypadku, gdy ustanowienie systemu zbierania nie jest uzasadnione, jako że nie przyniosłoby korzyści dla środowiska lub powodowałoby nadmierne koszty, należy zastosować pojedyncze systemy lub inne właściwe systemy zapewniające ten sam poziom ochrony środowiska” jednoznacznie nakazuje na terenach, na których budowa kanalizacji jest nieuzasadniona, budowę oczyszczalni ścieków. Dodajmy - pojedynczego systemu (oczyszczalni do 50 OLM i Qd ≤ 5 m3/dobę) posiadającego zdolność „oczyszczania pierwotnego” (vide art.2 pkt 7 powołanej dyrektywy „ściekowej”). Oczyszczanie pierwotne oznacza oczyszczanie ścieków komunalnych za pomocą procesu fizycznego i/lub chemicznego, obejmującego osadzanie zawiesiny lub inny proces powodujący, że BZT5 dopływających ścieków jest przed odprowadzeniem zmniejszany o co najmniej 20%, a zawiesina jest zmniejszana o co najmniej 50%. Logiczny wniosek z tego zapisu wynika, że należy porównać stężenia zawiesiny ogólnej i BZT5 w ściekach surowych i w ściekach oczyszczonych. Samo podanie wartości procentowej jest wyłącznie domniemaniem, że pojedynczy system taką zdolność posiada.
    Zapisy dyrektywy zaimplementowane w prawie polskim zapisami ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne⁶ art. 42 punkt 4 brzmią prawie identycznie: „W miejscach, gdzie budowa systemów kanalizacji zbiorczej nie przyniosłaby korzyści dla środowiska lub powodowałaby nadmierne koszty, należy stosować systemy indywidualne lub inne rozwiązania zapewniające ochronę środowiska”.
    Ostatni człon zdania pozostawiam bez komentarza, bo w sposób ewidentny narusza zapis aktu ważniejszego oraz pojęcie to nie zostało w jakimkolwiek polskim akcie prawnym zawarte i doprecyzowane, pozostawiając nieuprawnioną możliwość interpretacyjną.

Pojedynczy system
    Nie ma w dokumentach źródłowych pojęcia „oczyszczalnia przydomowa”. Jest „pojedynczy system” lub „indywidualny system”. Ale co ważniejsze, nie ma samego pojedynczego systemu, jak i ścieków! Czyli należy zapomnieć o przymiotniku „przydomowy” lub „własność osoby fizycznej”. Jest to nieuprawniona nadinterpretacja. Niestety w różnych polskich aktach prawnych, aktach prawa miejscowego, normach zharmonizowanych oraz wytycznych instytucji współfinansujących stosowane nazewnictwo jest dowolne.
    Stąd konieczność odwołania się do źródła, czyli powołanej dyrektywy „ściekowej”. Dopóki, mówiąc „oczyszczalnia przydomowa” mamy na myśli zwyczajowe określenie (a nie prawne), możemy je traktować zamiennie. Stąd prawidłowym określeniem tego urządzenia budowlanego byłoby: „pojedynczy system (indywidualny system, oczyszczalnia ścieków do 50 OLM oraz o przepustowości dobowej do 5 m3)”.
    Granicą wielkościową hydrauliczną samego pojedynczego systemu jest 5 m3/dobę. Granicą ładunkową zanieczyszczeń jest 50 OLM (Obliczeniowej Liczby Mieszkańców), tj. dobowy ładunek BZT5 mniejszy od 3000 g O₂ przy założeniu 1 OLM = 60 g O₂.
    Oczywiście, cała inwestycja składa się z następujących części składowych:
Instalacja wewnętrzna obiektu budowlanego (domu mieszkalnego, biura, małej agroturystyki, motelu, baru czy przedsiębiorstwa).
Pompownia ścieków surowych (fakultatywnie) w przypadkach, gdy przy zachowaniu zasad dot. posadowienia kanalizacji poniżej stref przemarzania i zachowaniu odpowiedniego spadku (min. 0,5% dla Dn 200) wlot ścieków do pojedynczego systemu znajduje się powyżej dna przyłącza lub zachodzi konieczność wykonania przyłącza w wersji tłocznej.
Przyłącza łączącego instalację wewnętrzną z pojedynczym systemem.
Pojedynczy system (oczyszczalnia do 50 OLM) jako urządzenie budowlane zblokowane bądź wielozbiornikowe, zapewniające wymagalny stopień oczyszczania ścieków surowych (I stopień oczyszczania zawiesiny ogólnej i BZT5).
Studzienka kontrolna z funkcją rozdziału ścieków i fakultatywnie pompownią ścieków oczyszczonych kierującą ścieki do odbiornika ścieków oczyszczonych.
Odbiornik ścieków oczyszczonych (woda lub ziemia). W przypadku ziemi będą to różnego rodzaju systemy rozsączające (tradycyjny drenaż, skrzynki magazynująco- rozsączające, tunele rozsączające, studnie chłonne, poletka osadowe roślinne itd.).
    Każdy z tych elementów (urządzeń budowlanych) musi być wykonany zgodnie z odpowiednimi normami i materiałów budowlanych o odpowiednich parametrach techniczno-wytrzymałościowych.

Normy prawne
    Zasadniczą normą zharmonizowaną dotyczącą przedmiotowej oczyszczalni o wielkości do 50 OLM jest PN-EN 12566-3+A1. Norma Europejska EN 12566- 3:2005+A1:2009 ma status Polskiej Normy zharmonizowanej pt. „Małe oczyszczalnie ścieków dla obliczeniowej liczby mieszkańców (OLM) do 50” Część 3: Kontenerowe i/lub montowane na miejscu przydomowe oczyszczalnie ścieków. Norma ta wyraźnie określa, jakie rodzaje badań należy wykonać, w jakim czasie i jak to urządzenie należy oznaczać. Oczywiście dla udowodnienia europejskiej jakości urządzenia, potwierdzeniem właściwej jakości oferowanej oczyszczalni jest Deklaracja Zgodności wydana na podstawie kompletu badań nakazanych w normie i wykonanych przez jednostki notyfikowane wymienione przez KE na http://ec.europa.eu/enterprise/ newapproach/nando/index.cfm?fuseaction=cpd. nb_hs&hs_id=138327 7. Znane atesty dot. oczyszczalni przydomowych Instytutu Ochrony Środowiska są nadużyciem. Sam IOŚ przyznaje, że: „W Polsce nie ma laboratorium, które mogłoby wykonać pełne badania typu, zgodnie z PN-EN 12566-3”.

Zgłoszenie faktu budowy oczyszczalni
    W przypadku zgłoszenia takiej instalacji (w trybie art. 29 Prawa budowlanego) właściwym organem do przyjęcia zgłoszenia jest Starosta. Zgłoszenia należy dokonać przed zamierzonym terminem rozpoczęcia robót budowlanych.
    Do wykonania robót budowlanych można przystąpić, jeżeli w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia właściwy organ nie wniesie sprzeciwu.
    Wymagane w prawie ochrony środowiska zgłoszenie powinno zawierać:
    Treść „zgłoszenia” wraz z ewentualnym uzasadnieniem (np. ekonomiczne determinanty zamiany obowiązku wykonania zbiornika bezodpływowego, jako ekologicznie niezasadnego, na oczyszczalnię przydomową).
Załączniki zawierające:
− oznaczenie prowadzącego instalację, jego adres zamieszkania lub siedziby;
− adres zakładu, na którego terenie prowadzona jest eksploatacja instalacji;
− rodzaj i zakres prowadzonej działalności, w tym wielkość produkcji lub wielkość świadczonych usług;
− czas funkcjonowania instalacji (dni tygodnia i godziny);
− wielkość i rodzaj emisji;
− opis stosowanych metod ograniczania wielkości emisji;
− informację, czy stopień ograniczania wielkości emisji jest zgodny z obowiązującymi przepisami;
− protokół z dokonania testu perkolacyjnego lub wyniki badań geologicznych.

    Takie ujęcie jest jednak bardziej właściwe dla podmiotu prawnego, a nie dla podmiotu fizycznego – właściciela gospodarstwa domowego lub rolnego, ponieważ tylko w podaniu nazwiska i adresu odnosi się do osób fizycznych. Niemniej wymóg ten należy spełnić z uwagi na poprawność przedłożenia zgłoszenia zgodnego z prawem. Samo uszczegółowienie zakresu zgłoszenia natomiast ma duże znaczenie dla ochrony środowiska. Pozwala to bowiem organom ochrony środowiska na prowadzenie ewidencji i kontrolowanie prowadzonej gospodarki ściekowej na ich terenie.
    Coraz więcej starostw ogłasza już na swoich stronach internetowych, jakie dokumenty są wymagane od osób fizycznych. Radzę z tym się zapoznać.

Adresaci „zgłoszenia” eksploatacji
    Konkretnych adresatów zgłoszenia określa art. 378 Prawa ochrony środowiska⁸. Artykuł ten określa, iż zgłoszenie planowanej eksploatacji oczyszczalni ścieków należy przedłożyć Wójtowi, Burmistrzowi lub Prezydentowi Miasta, w przypadku zwykłego korzystania ze środowiska przez osoby fizyczne niebędące przedsiębiorcami. Należy tu rozumieć, iż Urząd Gminy czy Miasta powinien przyjąć zgłoszenie eksploatacji od osoby fizycznej prowadzącej własne gospodarstwo domowe lub rolne i inne niebędące przedsiębiorstwem, a posiadające na swojej posesji instalację typu oczyszczalnia ścieków o parametrach nieprzekraczających 5 m3 przepustowości (w ramach zwykłego korzystania z wód). Właściciele nieruchomości są obowiązani do dokonania zgłoszenia przed rozpoczęciem eksploatacji oczyszczalni przydomowej. Do rozpoczęcia eksploatacji oczyszczalni ścieków można przystąpić, jeżeli organ właściwy do przyjęcia zgłoszenia w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia nie wniesie sprzeciwu w drodze decyzji.
    Prawo budowlane z dn. 7 lipca 1994 r., art. 29, ust. 1, pkt 3 mówi, że pozwolenia na budowę nie wymaga budowa indywidualnych przydomowych oczyszczalni ścieków o wydajności do 7,5 m3 na dobę. Jednak wymaga ona zgłoszenia właściwemu organowi. „Zgłoszenie” budowlane w myśl Prawa budowlanego art. 30. ust. 1. polega na podaniu informacji właściwemu organowi faktu budowy.
    W zgłoszeniu należy określić rodzaj, zakres i sposób wykonywania robót budowlanych oraz termin ich rozpoczęcia. Do zgłoszenia należy dołączyć oświadczenie pod rygorem odpowiedzialności karnej o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomością na cele budowlane. W zależności od potrzeb należy dołączyć odpowiednie szkice lub rysunki, a także pozwolenia wymagane odrębnymi przepisami.
     Istotne, w celu dochowania zasad ochrony środowiska, wydaje się być jednoznaczne określenie szczegółowej listy załączników do „zgłoszenia” zarówno tego przyjmowanego przez gminę, jak i przez starostwo. Całkowicie wystarczającymi dokumentami dołączonymi do „zgłoszenia” w trybie Prawa budowlanego i Prawa ochrony środowiska będą wobec tego:
• Kopia wypisu z rejestru gruntów.
• Koncepcja programowo przestrzenna posadowienia indywidualnego systemu neutralizacji ścieków na mapce zasadniczej. Konieczne jest stosowanie przewidzianych prawem odległości od budowli, urządzeń i granic działki.
• Projekt budowlany zawierający obliczenia technologiczne i projekt techniczny wraz z tekstem perkolacyjnym określającym stopień przepuszczalności gruntu.
• Projekt zasilania wraz z zestawieniem rodzaju urządzeń elektrycznych i ich danych technicznych.
• Świadectwa jakości (certyfikaty) urządzeń wraz z wiarygodnymi badaniami laboratoryjnymi z innych obiektów.
• Umowa serwisowa urządzeń. Powinna ona dotyczyć systemu gwarancyjnego na urządzenie oraz dokumentacji techniczno-rozruchowej na zastosowane urządzenia mechaniczne i napędzane energią elektryczną.
• W zależności od rodzaju urządzeń określenie sposobu postępowania z osadami ściekowymi lub wymienianymi roślinami.
• Wyniki badań gruntu na możliwość rozsączania w przypadku odprowadzania ścieków oczyszczonych do ziemi.

Obowiązki właścicieli nieruchomości
    Właściciele nieruchomości zainteresowani budową przydomowej oczyszczalni ścieków, oprócz wyboru producenta i obiektu oczyszczalni, powinni zrobić rozeznanie
warunków dotyczących wymagań prawnych budowy i eksploatacji, warunków lokalnych wynikających z miejscowych planów zagospodarowania gminy, a także warunków gruntowo-wodnych. W odniesieniu do lokalnych uwarunkowań właściciel nieruchomości musi wstępnie dowiedzieć się, jakie są plany gminy w odniesieniu do terenów, na których znajduje się jego posesja. Najważniejsze z lokalnych uwarunkowań wynikają z:
• miejscowych planów zagospodarowania terenu lub studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy;
• gminnego programu ochrony środowiska;
• programu kanalizacji.
    Jeżeli posesja mieszkańca znajduje się w granicach terenu objętego prawną ochroną przyrody, należy brać pod uwagę warunki określone planem ochrony.
Właściciel nieruchomości musi dowiedzieć się, czy w najbliższych latach gmina planuje budowę sieci kanalizacyjnej, która objęłaby również jego gospodarstwo. Budowa sieci kanalizacyjnej powinna być określona w programie kanalizacji – koncepcji gospodarki ściekowej dla terenu gminy. Zgodnie z przyjętym Uchwałą Rady Gminy programem gospodarki ściekowej na terenie gminy powinny być wyznaczone tereny, gdzie przewidziane będą sieci kanalizacji oraz obszary przeznaczone pod indywidualną gospodarkę ściekową.
    Na etapie eksploatacji przydomowej oczyszczalni ścieków użytkownik powinien pamiętać, iż nie jest to obiekt całkowicie bezobsługowy. Przydomowe oczyszczalnie ścieków, w zależności od różnego rodzaju rozwiązań technologicznych, potrzebują drobnych zabiegów konserwacyjnych. Zakres niezbędnych czynności podczas eksploatacji oczyszczalni przydomowej powinien być określony przez producenta oczyszczalni właściwą instrukcją eksploatacji. Zakres ten zależy od zastosowanych rozwiązań technologicznych.
    Należy również pamiętać, że w przypadku oczyszczalni przydomowej z biologicznym oczyszczaniem do funkcjonowania obiektu niezbędny jest prąd zasilający elementy napowietrzania oczyszczalni. Pod żadnym pozorem oszczędnościowym nie należy wyłączać elementów napowietrzających, ponieważ może to spowodować zachwianie zachodzących procesów i w efekcie wyginięcie bakterii osadu czynnego.

Zadania gminy w zakresie przydomowych oczyszczalni
    Zgodnie z ustawą o utrzymaniu czystości i porządku w gminach⁹ do zadań własnych gminy należy prowadzenie ewidencji przydomowych oczyszczalni ścieków w celu kontroli częstotliwości i sposobu pozbywania się komunalnych osadów ściekowych oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej.
    Obowiązkiem gminy, w myśl przepisów Prawa ochrony środowiska jest również przyjmowanie zgłoszeń eksploatacji oczyszczalni. Gmina powinna określić warunki przyjmowania zgłoszeń w wymagalnych przypadkach. Zasady te powinny być również zawarte w Gminnym Programie Ochrony Środowiska i podane do publicznej wiadomości.
    Wyznaczenie obszarów przewidzianych do indywidualnej neutralizacji ścieków powinno być pierwszym krokiem w kierunku podjęcia zintegrowanych działań gminy w odniesieniu do uregulowania gospodarki ściekowej. Te obszary muszą również zostać podane do publicznej wiadomości.
    Gmina poprzez sporządzenie koncepcji gospodarki wyznacza zabudowania lub obszary przeznaczone pod indywidualną gospodarkę ściekową, na których wskazane jest budowanie oczyszczalni przydomowych.
    Gmina po sporządzeniu takiego planu może stworzyć program dofinansowania budowy oczyszczalni przydomowych z Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Warunki dofinansowania powinny być określone prawem miejscowym w postaci regulaminu. Dla propagowania budowy oczyszczalni przydomowych (zachęcenia mieszkańców) na terenach przeznaczonych pod indywidualną gospodarkę ściekami gmina może prowadzić negocjacje z kilkoma producentami w celu osiągnięcia korzystnych warunków cenowych, takich jak możliwość uzyskania upustów przy zakupie większych ilości urządzeń. Kompleksowe podejście do sprawy oczyszczalni przydomowych pozwoli osiągnąć wiele korzyści.
    Reasumując, gmina przy przyjęciu zgłoszenia określa datę odbioru osadów z założeniem 1 raz/rok za pierwszym razem z możliwością określania terminów co dwa
lata. Określa też sposób kontroli działania oczyszczalni wraz z określeniem miejsca poboru próbek ścieków oczyszczonych.
    Powyższe zasady dotyczące formy i trybu „zgłoszenia” winny zostać zawarte w aktualizacji miejscowego programu ochrony środowiska. Wprawdzie sprawy te są dosyć jasno określone w prawie, ale na poziomie gminy bardziej czytane są akty prawa miejscowego, w tym właśnie Prawo ochrony środowiska.
    Podkreślam jednak, że gmina, chcąc pomagać w finansowaniu takich inwestycji, musi podjąć wymagalną Uchwałę Rady dot. sposobu finansowania i kontroli tych urządzeń.

Przypisy:
1 USTAWA z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane(tekst jednolity) Dz.U.10.243.1623 z późn. zmianami.
2 USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r. Nr 129, poz. 902) (Zmiany: Mon. Pol. z 2006 r. Nr 71, poz. 714 i Nr 73, poz. 734; Dz. U. z 2006 r. Nr 169, poz. 1199, Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1832 oraz z 2007 r. Nr 21, poz. 124).
3 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia (Dz. U. Nr 283, poz. 2839).
4 http://www.nfosigw.gov.pl/srodki-krajowe/programy-priorytetowe/ochrona-wod/
5 Dyrektywa Rady z dnia 21 maja 1991 r. dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych 91/271/EWG.
6 USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity) Dz. U. 05.239.2019 z późn. zmianami.
7 Obwieszczenie ministra infrastruktury z dnia 5 listopada 2004 r. w sprawie wykazu jednostek organizacyjnych państw członkowskich Unii Europejskiej upoważnionych do wydawania europejskich aprobat technicznych oraz wykazu wytycznych do europejskich aprobat technicznych M.P. z 2004 Nr 48, poz. 829.
8 USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity) Dz. U. 08.25.150 z późn. zmianami.
9 USTAWA z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Tekst jednolity: Dz. U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008) (Zmiany: Dz. U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1495 oraz z 2006 r. Nr 144, poz. 1042).

Autor: Zenon Świgoń, rzeczoznawca PZITS

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 5/2011