Izba wskazuje ponadto, że w ośmiu z dziewięciu badanych wojewódzkich inspektoratach ochrony środowiska potencjał kadrowy i techniczny nie był wystarczający do pełnej realizacji zadań związanych z monitoringiem jakości wód rzek oraz kontrolą podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych. Wszyscy kontrolowani Wojewódzcy Inspektorzy systematycznie zgłaszali wojewodom i Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska braki kadrowe i sprzętowe oraz zapotrzebowanie na etaty i środki techniczne, niezbędne do realizacji zadań Państwowego Monitoringu Środowiska. Jednak nie wszyscy wojewodowie przyznawali odpowiednie środki, a część udostępniała znacznie mniejsze fundusze.

Ważnym elementem wpływającym na czystość rzek jest kontrola oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych. Tymczasem jak zauważa NIK przez ostatnie 14 lat inspektorzy ochrony środowiska nie mogli ocenić warunków odprowadzania ścieków z oczyszczalni do wód lub do ziemi na podstawie własnych pomiarów i analiz. Zadanie to realizowano na podstawie pomiarów wykonywanych przez same oczyszczalnie. Zdaniem NIK brak prawnych możliwości wykorzystania przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska własnych pomiarów jakości ścieków odprowadzanych z oczyszczalni powodował, że od 14 lat wyspecjalizowane w tym zakresie organy państwa nie mogły prowadzić rzetelnej i obiektywnej kontroli nad ściekami wpuszczanymi do wody i ziemi. W efekcie prowadziło to do braku rzeczywistego nadzoru nad oddziaływaniem oczyszczalni na środowisko. Nabiera to szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy w latach 2003-2015 na budowę i modernizację oczyszczalni ścieków wydano ponad 18 mld zł, a pomimo tego na koniec 2015 r. w przypadku niemal 90 proc. ocenionych jednolitych części wód powierzchniowych utrzymuje się ich zły stan.

NIK negatywnie ocenia niepodejmowanie w badanym okresie przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska oraz Ministra Środowiska działań w kierunku umożliwienia wojewódzkim inspektorom ochrony środowiska dokonywania oceny spełniania warunków odprowadzania ścieków do wód lub do ziemi, na podstawie wyników własnych pomiarów i analiz.

NIK zauważa jednocześnie, że od 1 stycznia 2018 r. zmienią się dotychczasowe rozwiązania prawne pozwalające WIOŚ na podstawie własnych pomiarów ocenić, czy nie zostały przekroczone warunki wprowadzania ścieków z oczyszczalni do wód i ziemi.

W sytuacji braku możliwości wykorzystywania własnych badań i analiz oraz niepodejmowania przez Głównego Inspektora działań, aby zmienić tę sytuację, wątpliwości NIK budzi zakup przez ten organ dla wszystkich 16 wojewódzkich inspektorów 48 mobilnych laboratoriów do poboru prób wody i ścieków wyposażonych w automatyczne poborniki. Zdaniem Izby wykorzystanie tych urządzeń było niewystarczające. W latach 2013 - 2015 wszyscy wojewódzcy inspektorzy przeprowadzili 947 kontroli z użyciem poborników, co dało statystycznie w każdym inspektoracie 1,64 kontroli na miesiąc.

Dodatkowo NIK zwraca uwagę, że przedkładane przez oczyszczalnie ścieków informacje o wynikach przeprowadzonych przez nie pomiarów czystości ścieków odprowadzanych do wód analizowane były przez WIOŚ z dużym opóźnieniem. Niemal połowa z nich przeprowadzała je z wielomiesięczną, a nawet kilkuletnią zwłoką.

NIK negatywnie ocenia w latach 2013 - 2016 nadzór Ministra Środowiska nad wykonywaniem przez Inspekcję Ochrony Środowiska zadań związanych z prowadzeniem państwowego monitoringu środowiska w zakresie monitoringu rzek oraz z kontrolą podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych. Minister Środowiska nie kontrolował sposobu realizacji przez Głównego Inspektora zadań dotyczących monitoringu rzek. Nie podejmował także, poza analizą sprawozdań z działalności, innych działań nadzorczych w stosunku do Głównego Inspektora. Dodatkowo nie kontrolował Wojewódzkich Inspektorów Ochrony Środowiska pod kątem programowania monitoringu rzek, prowadzenia tych badań oraz dokonywania ocen stanu wód rzek. Zaniechania te doprowadziły do sytuacji, w której Minister Środowiska nie dysponował wiedzą, czy te organy prawidłowo planują i realizują zadania monitoringu rzek.

Uwagi i wnioski

W celu eliminacji stwierdzonych nieprawidłowości i poprawy funkcjonowania monitoringu rzek oraz zwiększenia skuteczności kontroli podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych niezbędne jest podjęcie działań przez:

Ministra Środowiska w celu:

• doprecyzowania w ustawie o Inspekcji Ochrony Środowiska zakresu i sposobu sprawowania przez ministra właściwego do spraw środowiska zwierzchniego nadzoru nad wykonywaniem zadań Inspekcji Ochrony Środowiska;
• zapewnienia sprawowania zwierzchniego nadzoru nad wykonywaniem przez Inspekcję Ochrony Środowiska zadań związanych z prowadzeniem monitoringu rzek oraz kontrolą podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych;
• spowodowania dokonywania przez organy IOŚ, od 1 stycznia 2018 r., oceny spełniania warunków wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi także w oparciu o wyniki własnych pomiarów;
• opracowania modelu finansowania zadań monitoringu rzek zapewniającego w możliwie pełny sposób realizację zadań zgodnie z wymogami prawa krajowego i zobowiązaniami wspólnotowymi Polski.

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w celu zapewnienia:

• planowania zadań monitoringu rzek w programach Państwowego Monitoringu Środowiska w sposób gwarantujący spełnienie wszystkich wymogów przepisów prawa krajowego i zobowiązań wspólnotowych Polski;
• kierowania i koordynowania działalności organów IOŚ w zakresie planowania monitoringu rzek oraz dokonywania ocen ich stanu w sposób zapewniający zgodną z prawem realizację zadań;
• dokonywania przez organy IOŚ, od 1 stycznia 2018 r., oceny spełniania warunków wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi także w oparciu o wyniki własnych pomiarów i analiz.

Wojewodów w celu:

• rozważenia możliwości zwiększenia poziomu finansowania zadań monitoringu rzek.

Wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska w celu:

• planowania zadań monitoringu rzek w programach Państwowego Monitoringu Środowiska w sposób gwarantujący spełnienie wszystkich wymogów przepisów prawa krajowego i zobowiązań wspólnotowych Polski.