Służebność przesyłu regulują art. 3051 – 3054 kodeksu cywilnego – dalej również „kc”. Instytucja ta została wprowadzona do polskiego porządku prawnego z dniem 3 sierpnia 2008 r. uchwaloną 30 maja 2008 r. ustawą o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731). Ma ona na celu regulowanie stosunków pomiędzy właścicielem urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz innych urządzeń podobnych, nienależących do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa (dalej zwanym również „przedsiębiorcą przesyłowym”), a właścicielem nieruchomości obciążonej, a więc nieruchomości, na której te urządzenia się znajdują. Ma ona również ułatwić dalsze inwestycje związane z posadowieniem takich urządzeń na cudzych gruntach.
    Zgodnie z definicją kodeksową nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować, lub którego własność stanowią urządzenia, o jakich mowa w art. 49 § 1 – prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń.
    Literalne brzmienie przepisu art. 3051 kc wskazuje, iż służebność przesyłu może być ustanowiona wyłącznie na rzecz przedsiębiorcy. Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, której ustawa przyznała zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Z kolei podmiotem, który taką służebność może ustanowić, jest właściciel nieruchomości (względnie użytkownik wieczysty), na której są lub mają zostać zainstalowane urządzenia przesyłowe.
    Do ustanowienia służebności przesyłu może dojść w drodze umowy, sądowego ustanowienia służebności przesyłu lub zasiedzenia służebności przesyłu.

Forma oraz istotne postanowienia umowy
    Służebność przesyłu ustanawiana jest na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego. Umowa o ustanowienie służebności winna wskazywać nie tylko „przedsiębiorcę przesyłowego” i właściciela nieruchomości (użytkownika wieczystego), na której są, lub będą posadowione urządzenia przesyłowe, ale również konieczne jest skonkretyzowanie jej treści poprzez m.in. wskazanie pasa eksploatacyjnego, określenie zakresu, w jakim przedsiębiorca może z takiej nieruchomości korzystać oraz od jakich czynności powinien się powstrzymać. Winna również wskazywać, jakie działania ma podjąć właściciel gruntu, aby umożliwić przedsiębiorcy dostęp do jego urządzeń. Umowa ustanawiająca służebność może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony. Elementem istotnym takiej umowy jest również określenie wysokości wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności i warunków płatności, chyba że strony postanowią o ustanowieniu służebności nieodpłatnie. Jeśli służebność przesyłu dotyczy urządzeń już zainstalowanych, właściciel nieruchomości powinien pamiętać, aby w umowie znalazły się zapisy dotyczące wynagrodzenia za okres wcześniejszy, tj. od momentu posadowienia urządzeń do dnia podpisania umowy, czyli za tzw. bezumowne korzystanie z części gruntu.
    W przypadku współwłasności danej nieruchomości istotne jest, aby oświadczenie o ustanowieniu służebności złożyli wszyscy współwłaściciele. Tak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 lipca 2011 r. (syn. akt. I CSK 714/10): „Umowne ustanowienie służebności przesyłu stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu rzeczą wspólną i do jej skutecznego ustanowienia konieczne jest złożenie oświadczenia woli przez wszystkich współwłaścicieli nieruchomości”.

Tryb sądowy ustanowienia służebności przesyłu
    Jeżeli właściciel nieruchomości lub przedsiębiorca przesyłowy odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, ustanowienie takiej służebności może nastąpić w trybie sądowym. W takim przypadku sąd w orzeczeniu ustali wysokość wynagrodzenia dla właściciela gruntu. Pamiętać bowiem należy, że jeżeli do ustanowienia służebności dochodzi w drodze orzeczenia sądowego, jest ona dokonywana za wynagrodzeniem, chyba że uprawniony zrzekł się wynagrodzenia. Strony muszą jednak wziąć pod uwagę, że takie procesy niekiedy trwają latami. O ile dla właściciela nieruchomości czas nie odgrywa tu znaczenia, o tyle przedłużający się proces niesie ryzyko dla przedsiębiorcy, na rzecz którego służebność ma być ustanowiona. Taki stan rzeczy spowodowany jest przede wszystkim brakiem wytycznych co do ustalania wysokości wynagrodzenia z tytułu ustanowienia służebności przesyłu. Najczęściej wysokość wynagrodzenia ustalana jest na podstawie opinii biegłego, powoływanego w trakcie procesu. Z kolei w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2012 r. (sygn. akt. II CSK 401/11) stwierdzono, że: „Z uwagi na brak ustawowych >>wskazówek<<, według których należy ustalić wysokość wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu, można tu per analogiam sięgnąć do dorobku orzecznictwa i doktryny dotyczących wynagrodzenia należnego właścicielowi nieruchomości obciążonej za ustanowienie służebności drogi koniecznej.(...) Wynagrodzenie powinno być proporcjonalne do stopnia ingerencji w treść prawa własności, uwzględniać wartość nieruchomości i w takim kontekście mieć na względzie straty właściciela z uszczuplenia prawa własności. Inwestycja na nieruchomości obciążonej służąca w gruncie rzeczy celom publicznym jest zdarzeniem nieodwracalnym w pewnym przedziale czasu. Przewidywany okres trwałości urządzeń ma również wpływ na wysokość wynagrodzenia, którego suma nawet w odległej perspektywie nie powinna przekraczać wartości obciążonej nieruchomości, a jeśli nieruchomość ze względu na głębokość posadowienia urządzeń przesyłowych może być nadal wykorzystywana, suma wynagrodzenia w takiej perspektywie powinna być odpowiednio niższa od wartości nieruchomości”. Na uwagę zasługuje również postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2012 r. (sygn. akt. V CSK 190/11), zgodnie z którym: „Postanowienie sądu polegające na ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego w postaci służebności przesyłu za wynagrodzeniem jest orzeczeniem konstytutywnym, tworzącym stosunek prawny. Podstawą wydania takiego orzeczenia, stanowiącego wyjątek w zakresie kompetencji sądów orzekających w sprawach cywilnych, jest przepis ustawowy (art. 305 § 2 k.c.). Wskazany przepis przewiduje wprost wynagrodzenie jako świadczenie ekwiwalentne przedsiębiorcy na rzecz właściciela nieruchomości. Zasada odpłatnego ustanawiania służebności przesyłu oznacza, że określenie wysokości i rodzaju wynagrodzenia jest elementem koniecznym orzeczenia kształtującego, a ustanowienie służebności i obciążenie obowiązkiem zapłaty wynagrodzenia musi nastąpić jednocześnie”. W orzecznictwie w większości przyjęto pogląd, że wynagrodzenie określone w art. 3052 § 1 i 2 kc ma postać świadczenia jednorazowego rekompensującego uszczerbek właściciela, ale nieprzynoszącego zysku.
    W sprawach o ustanowienie służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące trybu postępowania w sprawach o ustanowienie służebności drogi koniecznej, co wynika z art. 626 § 3 kpc. Oznacza to, że sprawy o ustanowienie służebności przesyłu podlegać będą rozpoznaniu w trybie nieprocesowym.

Zasiedzenie służebności przesyłu
    Służebność przesyłu może być również nabyta przez przedsiębiorcę w drodze zasiedzenia. Stosownie do treści art. 292 kc: „Służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia. Przepisy o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie stosuje się odpowiednio”. Z kolei zgodnie z treścią art. 3054 kc, do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych. Ten, kto faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności, jest posiadaczem służebności (art. 352 § 1 kc). Warunkiem zasiedzenia służebności przesyłu jest korzystanie przez przedsiębiorcę przesyłowego z trwałego i widocznego urządzenia. Zatem przedsiębiorca może nabyć służebność przesyłu w drodze zasiedzenia. Warunkiem koniecznym jest korzystanie przez przedsiębiorcę przez dłuższy czas z widocznych i trwałych urządzeń przesyłowych, które znajdują się na cudzej nieruchomości. Do nabycia służebności przesyłu w drodze zasiedzenia dojdzie jednak tylko wtedy, gdy przedsiębiorca przesyłowy korzystał z takich urządzeń przez co najmniej 20 lat w taki sposób, jakby ta służebność mu przysługiwała. Korzystanie przez okres co najmniej 30 lat będzie konieczne, jeśli przedsiębiorca działał w złej wierze. W przypadku łącznego zaistnienia tych trzech okoliczności, tj. istnienia trwałego i widocznego urządzenia, nieprzerwanego posiadania służebności oraz upływu określonego w ustawie czasu, może dojść do nabycia służebności przesyłu przez zasiedzenie.

Przykłady wygaśnięcie służebności ustanowionej na rzecz przedsiębiorcy
    Kodeks cywilny w art. 3053 § 2 kc stanowi, iż służebność przesyłu wygasa najpóźniej wraz z zakończeniem likwidacji przedsiębiorstwa. Tytułem przykładu można również wskazać, że służebność przesyłu, jak każde ograniczone prawo rzeczowe, wygasa również w przypadku upływu terminu, na jaki została ustanowiona, ziszczenia się warunku rozwiązującego lub zrzeczenia się. Do wygaśnięcia służebności przesyłu może również dojść w wyniku niewykonywania przez lat 10 lub zniesienia za wynagrodzeniem, lub bez niego.

Autor: Agnieszka Matusiak, radca prawny z Kancelarii Prawnej Jerzy T. Pieróg

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 5/2012

Źródło fot.: www.photogenica.pl