Ochrona zasobów wodnych ma podstawowe znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki – bez wątpienia woda pobierana z ujęć podziemnych i powierzchniowych do celów zaopatrzenia ludności powinna jej podlegać w sposób szczególny. Właściciele ujęć, realizujący zadania w zakresie zbiorowego zaopatrzenia w wodę, muszą dotrzymywać standardów jakości dostarczanej wody wraz ze wzrostem komfortu życia społeczeństwa i jego zapotrzebowania na usługi wysokiej jakości. Ponadto wymagania prawne, postęp technologiczny oraz zasady zrównoważonego rozwoju wymuszają na dostawcy usług w zakresie zbiorowego zaopatrzenia w wodę podejmowania wielu działań dla zapewnienia celu nadrzędnego, tj. ciągłości dostaw wody o bardzo dobrej jakości do spożycia przez ludzi.

Wiele rozwiązań technologicznych i prawnych sprzyja zapewnieniu tego celu. Czynniki, na które podmiot realizujący zbiorowe zaopatrzenie w wodę ma wpływ, to oczywiście sterowanie procesami uzdatniania, dystrybucji i dostawy wody oraz monitoring tych procesów. Istnieją także instrumenty prawne i ekonomiczne mające na celu ochronę ujęć wody.

Nowe wymagania

Jednym z wymagań dotyczących ochrony ujęć wód, które wprowadza nowe Prawo wodne, jest obowiązek przeprowadzenia analizy ryzyka. Analiza ta, zgodnie z wymaganiami wynikającymi z nowych regulacji, powinna m.in. zawierać ocenę zagrożeń zdrowotnych z uwzględnieniem czynników negatywnie wpływających na jakość ujmowanej wody. Identyfikacja tych czynników ma być przeprowadzona w oparciu o analizy hydrogeologiczne lub hydrologiczne (w zależności od rodzaju ujęcia), analizy jakości wody, a także identyfikację źródeł zagrożeń wynikających ze sposobu zagospodarowania terenu.

W artykule przedstawiono uwarunkowania prawne dotyczące problematyki stref ochronnych, zawartości analizy ryzyka oraz nowych obowiązków spoczywających na podmiotach realizujących zbiorowe zaopatrzenie w wodę.

Strefy ochronne ujęć wód

Strefy ochronne ujęć i źródeł wody w czasie obowiązywania ustawy Prawo wodne z 1974 r. były ustanawiane z urzędu, na koszt właścicieli ujęć przez radę powiatu lub wojewodę (art. 59 ustawy Prawo wodne1). Ustawa Prawo wodne z 2001 r.² wprowadziła istotne zmiany w tym zakresie, polegające przede wszystkim na zniesieniu prawnego obowiązku ustanowienia stref ochronnych, pozostawiając decyzję właścicielowi ujęcia.

Strefa ochronna ujęcia obejmująca teren wyłącznie ochrony bezpośredniej ustanawiana była w drodze decyzji administracyjnej właściwego organu wydania pozwolenia wodnoprawnego. Natomiast strefę ochronną obejmującą teren ochrony bezpośredniej, jak
i pośredniej, w drodze aktu miejscowego ustanawiał dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej. Wprowadzenie zasady ustanowienia stref ochronnych na wniosek, nie przewidując ich ustanowienia z urzędu oraz odejście od ustanawiania stref ochronnych (bezpośredniej i pośredniej) w drodze decyzji administracyjnej, powodowało szereg wątpliwości prawnych. Ponadto ustanawianie stref ochronnych w drodze aktu prawa miejscowego – a nie w decyzji administracyjnej – było związane z faktem ograniczenia prawa własności nieruchomości, które co do zasady powinny być wprowadzane przepisami prawa (w tym wypadku miejscowego), a nie decyzją administracyjną. Konsekwencją tego było wprowadzenie obowiązku odszkodowawczego z tytułu ograniczenia lub wyłączenia możliwości korzystania z nieruchomości, w związku z wejściem w życie aktu prawa miejscowego ustanawiającego strefy ochronne. Obowiązek odszkodowawczy został nałożony na właściciela ujęcia wody.

Wspomniane wcześniej problemy natury prawnej wynikały także z merytorycznych niezgodności stref ochronnych z przepisami ustawy, a także z utrudnień w procedurach przeprowadzania zmian treści uregulowań w strefach ochronnych ustanowionych na podstawie ustawy Prawo wodne z 1974, gdyż dokonywano zmian treści decyzji przy pomocy aktów prawa miejscowego. Nowelizacja ustawy w 2011 r. wprowadziła przepis o wygaśnięciu z dniem 31 grudnia 2012 r. stref ochronnych ustanowionych przed 1 stycznia 2002 r., co miało spowodować spójność w przepisach – katalog ograniczeń dla różnych przypadków stref ochronnych trzeba było odczytywać z decyzji administracyjnej i równocześnie z rozporządzenia dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej. Wygaszenie stref ochronnych ujęć wód, przy jednoczesnym pozostawieniu decyzji o złożeniu wniosku o ustanowienie strefy właścicielowi ujęcia, skutkował różnym rezultatem.

Aktualnie ustawa Prawo wodne z 20 lipca 2017 r.³ przewiduje ustanowienie stref ochronnych ujęć wody zarówno na wniosek, jak i z urzędu. Jak można przeczytać w uzasadnieniu do projektu ustawy Prawo wodne⁴, takie rozwiązanie łączy zalety obu systemów, ponieważ w sytuacji gdy zachodzą uzasadnione przesłanki do ustanowienia strefy ochronnej ujęcia wody, a jego właściciel nie składa wniosku o jej ustanowienie, właściwy organ uzyskał możliwość ustanowienia takiej strefy z urzędu, na koszt właściciela ujęcia, o czym stanowi art. 133 obowiązującej ustawy Prawo wodne. W ścisłym związku z koniecznością ustanowienia strefy ochronnej ujęć wód pozostaje przede wszystkim analiza ryzyka, ponieważ wnioski z tej analizy będą wpływać na uzasadnienie potrzeby ustanowienia strefy ochronnej ujęcia wody.

Analiza ryzyka

Podstawą do ustanowienia strefy ochronnej obejmującej teren ochrony pośredniej i bezpośredniej w obecnym stanie prawnym jest tzw. analiza ryzyka. Jest to ustawowo regulowana i wymagana od właścicieli ujęć wody analiza, która z założenia ma służyć uzyskaniu profesjonalnej diagnozy występowania potencjalnych zagrożeń zdrowotnych przy danym ujęciu wody, ich charakteru oraz sposobów przeciwdziałania im. Analiza ta zgodnie z dość ubogimi wytycznymi ustawy Prawo wodne powinna „obejmować ocenę zagrożeń zdrowotnych z uwzględnieniem czynników negatywnie wpływających na jakość ujmowanej wody, przeprowadzoną w oparciu o analizy hydrogeologiczne lub hydrologiczne”⁵, co wskazuje na dość szeroki i interdyscyplinarny charakter tego opracowania. Liczba czynników mogących wpływać na jakość wody surowej pobieranej z ujęcia jest zależna m.in. od specyfiki, wielkości i lokalizacji danego ujęcia – inna będzie w przypadku ujęć zlokalizowanych na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych, w których
presje na środowisko wodne są znaczące, a inna będzie w przypadku ujęć wód zlokalizowanych na terenach wiejskich, o małej gęstości zaludnienia, za to o istotnej presji rolniczej. Ich identyfikacja, a następnie analiza wpływu na jakość wód ujmowanych wymagać od ekspertów realizujących tego typu opracowania dość dużej interdyscyplinarnej wiedzy i praktyki w zakresie identyfikowania i interpretacji presji na środowisko wodne.

Przepisy prawa niestety bardzo ogólnie opisują zasady przeprowadzania i dokumentowania takiej analizy, choć z drugiej strony wyznaczają ścisłe terminy na jej wykonanie oraz konsekwencje braku jej przygotowania. Warto tutaj wspomnieć o przepisach art. 415 pkt 8 obowiązującej ustawy Prawo wodne – jeśli nie wykonano lub nie przedłożono analizy ryzyka, podmiotowi zobowiązanemu grozi cofnięcie lub ograniczenie bez odszkodowania pozwolenia wodnoprawnego. Przygotowanie analizy ryzyka jest przy tym elementem niezbędnym w procesie ustanowienia stref ochronnych ujęć wody. Należy podkreślić, że właściciele ujęć wody, dla których nie ustanowiono dotąd stref ochronnych obejmujących obszar ochrony bezpośredniej i pośredniej, muszą złożyć wnioski o ustanowienie ww. stref w terminie do końca 2020 r. (jeżeli potrzeba ich ustanowienia wynikać będzie ze sporządzonej analizy ryzyka). Natomiast właściciele ujęć realizujący zadania w zakresie zbiorowego zaopatrzenia w wodę są zobowiązani do przeprowadzenia analizy ryzyka i zgodnie z ustawą mają obowiązek przekazać ją do właściwego miejscowo wojewody.

Z treści obowiązującej ustawy Prawo wodne wynika, że w przypadku ujęć wód podziemnych analiza ryzyka powinna być przeprowadzona w oparciu o analizy hydrogeologiczne oraz dokumentację hydrogeologiczną, natomiast w przypadku ujęć wód powierzchniowych w oparciu o analizy hydrologiczne oraz dokumentację hydrologiczną. Dokumentacje hydrogeologiczne ujęć wód sporządzane na potrzeby ustalenia ich zasobów zgodnie z obowiązującymi przepisami nie wymagają aktualizacji w określonych terminach. Niejednokrotnie ich zawartość w aktualnym stanie nie odpowiada sytuacji faktycznej, stąd przy sporządzaniu analizy ryzyka istotne znaczenie będzie miała analiza hydrogeologiczna, której zakresu ani metody sporządzania ustawodawca nie określa. Stąd zasadnym wydaje się sporządzenie modelu hydrogeologicznego dla obszaru obejmującego co najmniej obszar zasilania ujęcia wody ograniczony 25-letnią izochroną – co przekłada się następnie na proponowaną granicę strefy ochronnej.

Cały artykuł został opublikowany w nr 2/2019 magazynu Kierunek WodKan.