Początki XX wieku to intensywny rozwój infrastruktury wodno-ściekowej Tczewa. W 1905 roku rozpoczęto w sposób kompleksowy budowę sieci wodociągowej wraz z ujęciem wody w parku miejskim oraz budowę sieci kanalizacji sanitarnej i deszczowej, a w latach następnych budowę oczyszczalni ścieków.
    Wcześniej, w drugiej połowie XIX wieku w mieście trwały zakrojone na szeroką skalę prace związane z budową kolei. W okresie tym ukształtowały się trwałe wykopy i nasypy, sięgające w niektórych miejscach 10 m głębokości.
    Położenie Tczewa na wysoczyźnie morenowej z łagodnymi stokami oraz zmiany rzeźby terenu spowodowane budową kolejowych ciągów komunikacyjnych i istniejące wówczas możliwości techniczne wpompowywania wody do sieci wodociągowej wymusiły budowę systemu dystrybucji wody z wykorzystaniem wieży ciśnień. Zastosowanie takiego rozwiązania było racjonalne technicznie i ekonomicznie.
    Wieża ciśnień służyła do gromadzenia nadmiaru wyprodukowanej wody, niezużywanej w danym momencie przez odbiorców. Jednocześnie zasilała grawitacyjnie sieć wodociągową w przypadku spadku ciśnienia i obniżenia przepływu wody w sieci. Była również elementem chroniącym sieć wodociągową przed uszkodzeniami wywoływanymi niekontrolowanym wzrostem ciśnienia.
    Prace projektowe systemu wodno-ściekowego wykonała firma David Grove z Berlina we współpracy z Politechniką z Gdańska. Inwestorem był Magistrat miasta Tczewa. W założeniach do projektu przyjęto zużycie wody przez mieszkańca na poziomie 70 litrów/dobę.

Woda w Tczewie
    Na rysunku 1 przedstawiono zaprojektowaną w 1904 roku sieć wodociągową Tczewa.
    W lewym górnym rogu rysunku widoczna jest wieża ciśnień (niem. Wasserturm). Natomiast w lewym dolnym rogu tegoż rysunku znajduje się ujęcie wody w parku miejskim ze stacją pomp (niem. Pumpstacion).
    Na rysunku 2 przedstawiono analizę graficzną dostępności ciśnienia wody w różnych obszarach Tczewa jaką zapewnić miała wieża ciśnień – symbolicznie przedstawiona z lewej strony.
    Na rysunku 2 najwyższym wzniesieniem terenu jest rejon Gosslerstrasse (obecnie ul. Sobieskiego) oraz widocznyprzekop związany z budową torów kolejowych pomiędzy Brückenstrasse (obecnie ul. Mostowa), a Eisenbahnstrasse (obecnie ul. Kolejowa).

Projekt wieży
    Rys. 3. przedstawia projekt koncepcyjny wieży ciśnień w Tczewie. Reprodukcja dokumentacji Nr 956 z dnia 13.04.1904 roku [1].
    Nad drzwiami wejściowymi umieszczono napis: WASSERWERK DIRSCHAU 1904. Według tego projektu nie zrealizowano wieży ciśnień. Projekt wykonawczy wieży ciśnień przedstawiono na rysunku 4. Pozwolenie na budowę Nr 7602/II uzyskano 2.11.1905 roku [2].
    W tej wersji dokumentacji napis nad drzwiami wejściowymi był inny: WASSERWERK DIRSCHAU. Charakterystyczne różnice pomiędzy projektem koncepcyjnym a wykonawczym wieży ciśnień przedstawiono w tabeli 1.
    Zbudowana wieża ciśnień różni się od projektu koncepcyjnego z 1904 roku. Jest wyższa o ok. 6 m, a każda kondygnacja pod zbiornikiem wody jest wyższa o 0,9 m. Pojemność zbiornika do gromadzenia wody pozostała taka sama – 400 m3. Różnice w położeniu górnej krawędzi zbiornika do gromadzenia wody odnoszone do poziomu morza z roku 1905 i 1972 wynikają ze zmiany układu odniesienia (Tab.1.Lp.4.). Pierwotnie określanego od poziomu morza w Amsterdamie, oznaczanego jako n.p.m.
NN, a od roku 1966 od poziomu odniesienia Kronsztadt, oznaczanego jako n.p.m. Kr. 
    Instalacje wewnętrzne wodociągowe posiadają takie same średnice w projekcie wykonawczym, jak i koncepcyjnym. Doprowadzenie wody rurą śr. 200, a odpływ rurą śr. 250.
    Zbiornik na wodę wykonany był ze stali niskowęglowej zwykłej jakości [3]. Ciężar fundamentu wieży oszacowano na 210 ton [2].

Tab.1.
Porównanie charakterystycznych wymiarów wieży ciśnień w Tczewie. Opracowanie własne na podstawie [1], [2].

Jej kształt i wygląd
    Wieża ciśnień została zbudowana w centrum miasta, w pobliżu parku miejskiego, w rozwidleniu Baldauerstrasse (obecnie ul. Bałdowska) i Stargarderstrasse (obecnie 30 stycznia, wcześniej ul. F. Dzierżyńskiego) – fotografia 1.
    Zbudowana jest na planie ośmioboku, okrągłym w przekroju trzonem zwężającym się ku dachowi. Trzon wieży zbudowany jest z cegły licówki. Kondygnacja ze zbiornikiem na wodę ma kształt walca i przykryta jest stożkowym dachem. W tej części wieży zastosowano geometryczne ornamenty z glazurowanej cegły. Pomieszczenie to wsparte jest na arkadowym gzymsie o schodkowych wspornikach i doświetlone przez cztery małe prostokątne okna. Cokół wieży wykończono rustykalnie ułożonym kamieniem z wejściem od strony północnej.
    Przyziemie jest boniowane, zwieńczone profilowanym gzymsem. Otwór drzwiowy posiada fazowe obramowanie [4]. Powyżej nad gzymsem znajduje się płaski fryz z profilowaną płyciną, zwieńczony trójkątnym, bogato profilowanym szczytem.
    W trzonie wieży znajdują się cztery małe, okrągłe okienka, a od północnej strony wykusz wsparty na schodkowych wspornikach, z dwoma oknami zwieńczonymi łukiem – fotografia 2. Wykusz posiada kostkowy gzyms. We wnętrzu wieży znajduje się ciąg komunikacyjny wykonany z drewnianych schodów drabiniastych i drabiny prowadzących do pomieszczenia ze zbiornikiem do gromadzenia wody. Poniżej poziomu zbiornika wykonany jest strop umożliwiający dostęp do armatury instalacji wodociągowych – fotografia 3.
    Dostęp do części obiektu, położonej nad zbiornikiem wody oraz belwederu (nadbudówka nad dachem – miejsce widokowe), jest możliwy wyłącznie przy pomocy drabiny umieszczonej pomiędzy zbiornikiem, a ścianą wieży w przestrzeni konstrukcji wsporczej zbiornika – fotografia 4.
    Na elewacji wieży od strony wschodniej zachowały się trzy tabliczki cynowe z oznaczeniami sieci wodociągowej. Na fotografii 5 przedstawiono reprodukcję starej pocztówki wieży ciśnień w Tczewie z początku XX wieku.

Ślad po wojnie
    Druga wojna światowa pozostawiła również swój ślad na wieży ciśnień w Tczewie. 
    W 1945 roku toczyły się zacięte walki o wyzwolenie Tczewa. Miasto bowiem spełniało strategiczną rolę w niemieckim systemie obrony Wybrzeża Gdańskiego, a zwłaszcza Gdańska. Z tego okresu w arkadowym gzymsie na schodkowych wspornikach ścian pomieszczenia ze zbiornikiem do gromadzenia wody znajdował się pocisk artyleryjski, wystrzelony podczas natarcia wojsk radzieckich od strony południowej miasta – fotografia 6.
    Pocisk o średnicy 75 mm i dwóch zapalnikach (widoczny w środkowej części fot. 6.) tkwił w murze wieży ciśnień przez 58 lat, również w okresie jej eksploatacji. Niewypał został wydobyty z muru i unieszkodliwiony w dniu 20.08.2003 roku. Z ksiąg inwentarzowych Zakładu Wodociągów i Kanalizacji w Tczewie dowiadujemy się, że pierwszą studnię głębinową o średnicy 200 mm i głębokości 90 m wybudowano w 1905 roku, a w roku 1906 następną o średnicy 125 mm i głębokości 230 m.
    Filtry wodociągowe z tych ujęć wody uruchomiono w 1907 roku, natomiast stację pomp wodociągowych w 1906 roku [5]. Bez uruchomienia stacji pomp funkcjonowanie wieży ciśnień nie byłoby możliwe. Zatem włączenie jej do eksploatacji mogło nastąpić w latach 1906-1907. Wieża ciśnień została wyłączona z eksploatacji 5.01.1983 roku i przekazana ze ZWiK-u do Urzędu Miasta w Tczewie w dniu 10.01.1986 roku.

Tab. 2. Parametry fizykochemiczne wody w Tczewie. Analiza wykonana przez Stację Doświadczalną przy Pomorskiej Izbie Rolniczej w Toruniu w dniu 22.06.1927 roku.

Jakość wody
    Pierwsze wyniki badań jakości wody do picia po filtracji w ujęciu z parku miejskiego w Tczewie zostały opublikowane w sprawozdaniu Magistratu miasta za lata 1927÷1928, tabela 2 [6].W tej tablicy zacytowano nazewnictwo, jakim się posługiwano w 1927 roku oraz dodatkowo bardziej współczesne nazwy wskaźników.
    W tym czasie nie było w Polsce uregulowań prawnych dotyczących wartości parametrów fizykochemicznych wody. Pojawiały się jedynie publikacje sygnalizujące to zagadnienie. Dopiero w 1933 roku zostało opublikowane w Dzienniku Urzędowym rozporządzenie Ministrów Opieki Społecznej i Spraw Wewnętrznych „o wodzie do picia i potrzeb gospodarczych”, określające dopuszczalne wartości zanieczyszczeń, tabela 3.
    Z danych zawartych w tabeli 2 i 3, które częściowo można porównać między sobą, wynika, że tczewska woda w 1927 roku spełniała wymagania normy prawnej ustalonej 6 lat później. Wysoka zawartość chloru w wodzie wynikała z jej ujmowania z poziomu kredowego.
    Z danych przedstawionych w tab. 2 wynika, że woda w 1927 roku nawet, pomimo dużej zawartości chlorków (223 mg/l), spełniałaby również współcześnie wymagania krajowe, jak i Unii Europejskiej. W 2011 roku woda z ujęcia „Park Miejski” jest znacznie lepsza, ponieważ między innymi zawiera 5 razy mniej chlorków niż woda w 1927 roku.
    Przeliczając twardość wody w stopniach niemieckich na obecnie stosowaną jednostkę w mg CaCO3/l stwierdzamy, że woda w 1927 roku posiadała twardość 182 mg CaCO3/l i niewiele się różniła od obecnej twardości 208 mg CaCO3/l.

Na potrzeby usług
    W 2005 roku Urząd Miasta podjął działania, które miały doprowadzić do zagospodarowania nieużytkowanej wieży ciśnień. Jednym z ciekawszych projektów koncepcyjnych było opracowanie wykonane przez Pracownię Projektową Wojciech Rydzyński – ARCHPLAN z Gdyni.
    Projekt ten zakładał zagospodarowanie obiektu na cele turystyczno-gastronomiczne poprzez:
• podział istniejącej wieży na kondygnacje użytkowe,
• umieszczenie komunikacji pionowej poza obrysem budynku,
• pozostawienie zabytkowej infrastruktury wodociągowej wewnątrz wieży.

Tab. 3. Parametry fizykochemiczne wody wg rozporządzenia Ministrów Opieki Społecznej i Spraw Wewnętrznych z dnia 27 sierpnia 1933 roku (Dz. U. Nr 79, poz. 562).

    W górnych kondygnacjach proponowano wprowadzenie funkcji turystyczno-gastronomicznych z wykorzystaniem możliwości widokowych z poziomu belwederu u szczytu dachu. Niższe kondygnacje miały być przeznaczone na potrzeby handlu i usług gastronomicznych. Niestety dalszych działań nie podjęto. Widocznym znakiem wykorzystania gospodarczego wieży ciśnień jest wbudowanie w szczytowej części wieży stacji bazowej operatora telefonii komórkowej z antenami zlokalizowanymi na poziomie belwederu.
    W listopadzie 2007 roku Urząd Miasta przekazał wieżę ciśnień w dzierżawę Bractwu Kurkowemu z Tczewa.
    Oficjalne otwarcie nowej siedziby Bractwa nastąpiło w Dniu Tczewa 30. 01.2008 roku. W myśl deklaracji nowego użytkownika wieża miała być udostępniana społeczeństwu, miała być pijalnia miodów i wina.
    Wieża ciśnień, która dominuje w krajobrazie Tczewa, jest architektonicznym i wodociągowym zabytkiem techniki. Zarejestrowana jest w Gminnej Ewidencji Zabytków pod poz. 632. „ul. 30 stycznia – wieża ciśnień.”

Literatura:
1. Archiwum ZWiK Tczew.
2. Archiwum Urzędu Miasta w Tczewie.
3. Orzeczenie naukowo – techniczne Nr 256/71 na temat stanu technicznego i przydatności do dalszej eksploatacji zbiornika stalowego na wieży ciśnień w Tczewie, przy ul. F. Dzierżyńskiego Wyk. Politechnika; Gdańska 1971 rok.
4. M. Jackiewicz, I. Gołębiowska „Wybrane obiekty zabytkowe wskazane w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami dla miasta Tczewa na lata 2006 – 2009, jako postulowane do wpisu do rejestru zabytków. Dokumentacja, analiza, waloryzacja”; Gdańsk 2007 rok.
5. Księgi inwentarzowe ZWiK Tczew.
6. Sprawozdanie administracyjne Magistratu miasta Tczewa za rok 1927 -1928. Wyd. Magistrat miasta Tczewa 1929 rok.

Autor: Ryszard Lidzbarski, Zakład Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Tczewie

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 6/2011

Zobacz wszystkie