Istnieją wynalazki, które postrzegamy jako części naszego życia. Co prawda człowiek rejestruje ich egzystencję, kiedy wymagają naprawy, ale na co dzień są dla nas oczywistością, a z historycznego punktu widzenia, w czasach swojego powstania oznaczały rewolucję. Jednym z takich wynalazków jest właśnie toaleta.

5 tys. lat ustępu

Technologia zmieniła wiele w tym temacie, ale potrzeba uczynienia toalety miejscem estetycznym jest niezmienna. Zaryzykować więc można stwierdzenie, że ustępy były jednym z ważniejszych wynalazków ludzkości, a być może nawet ważniejszym niż koło, ogień czy maszyna parowa. Ich historia liczy już ponad 5 tys. lat i jest bardzo burzliwa. Bywały okresy, w których dostrzegano wagę tych rozwiązań, bywały jednak i takie, kiedy nie doceniano ich znaczenia.

Czym są gdaniska?

W średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych toalety określano mianami: locus nature, necessarius, turris pro cloaca, cloaca, sedretum, priveta, gehemlich Gemach. Nazwa Herren Danzke pojawiła się w odniesieniu do większego gdaniska w Kwidzynie w 1393 roku. Z niemieckich określeń danzker, danziger i dansker powstała polska nazwa „gdańsko”; w innych europejskich językach brak jest odpowiednika (w jęz. angielskim istnieje jedynie latine tower). Pochodzenie nazwy jest sprawą dyskusyjną – niektórzy wywodzą ją od miasta Gdańsk, czyli wieży skierowanej ku Gdańskowi. Etymologia samej nazwy gdanisko wywodzi się z prasłowiańskich słów: gd (oznaczającego mokry, zarośnięty) i gdanie (rozlewisko, mokradło). Inni, w oparciu o inną nazwę (wieża duńska) twierdzą, że nazwa gdanisko oznacza wieżę ukierunkowaną na Danię. Mówi się też, że nazwa mogła powstać od budowniczego, który wzniósł gdanisko w Kwidzynie (był on pochodzenia gdańskiego) lub wynikać z faktu, że podobno więziono tam gdańszczan. Istnieje też wytłumaczenie lingwistyczne sugerujące pochodzenie od czasownika dannkehren, czyli „usuwać na zewnątrz”.

Toalety klasztorne

Architekci zakonni wzorowali się zapewne na rozwiązaniach zachodnich. Francuskie i niemieckie klasztory czy garnizony sytuowały wychodki w dobudowanych do murów pomieszczeniach lub basztach położonych poza ich obrębem. Olbrzymie znaczenie miała też zapewne obecność na terenie Prus i Czechów, którzy przybyli tu by walczyć z pogańskim plemieniem Sambów. Czeskie wzorce sugerowały umieszczać toalety na zewnątrz murów i prawdopodobnie z nich w olbrzymiej mierze korzystali Krzyżacy. Ciekawym humorystycznym wyjaśnieniem powstania gdaniska w Kwidzynie jest XVII-wieczny przekaz Hartknocha i Ogiera. Tamtejszy kanonik, prowadzący niemoralne życie, zganiony przez biskupa przysiągł „załatwiać się na miłość”. Zgodnie z przyrzeczeniem zbudował on ustęp nad rzeką Liebe (miłość), a swój niecny proceder uprawiał dalej [1, 4-9].

***

Cały artykuł ukazał się w numerze 4/21 kwartalnika Kierunek WOD-KAN. Aby mieć dostęp do bezpłatnej wersji elektronicznej (pdf) wystarczy zapisać się do naszego portalowego newslettera – dzięki temu można otrzymać każde nowe wydanie wraz z najważniejszymi wiadomościami z branży.